داستان ساخت دومین صحن حرم رضوی

مرضیه ترابی| توسعه عمرانی اماکن متبرکه حرم رضوی، تاریخی هزارودویست‌ساله دارد و درواقع پیشینه‌ای به قدمت شهادت امام‌علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع)، با این حال گزارش‌ها درباره ساخت‌وساز‌های مربوط‌به حرم مطهر، تقریبا از قرن چهارم به بعد، در دست است؛ مانند گزارش‌هایی که شیخ‌صدوق در «عیون اخبارالرضا (ع)» آورده یا ابوالفضل بیهقی، در تاریخ مشهورش، به آن‌ها اشاره کرده است.

خوشبختانه با نام افرادی که کم‌وبیش در این فعالیت‌های عمرانی حضور داشته‌اند، آشنایی داریم؛ افرادی مانند ابوالحسن عراقی‌دبیر، بوبکر شهمرد، ابومنصور محمدبن‌عبدالرزاق طوسی، فائق خاصه، امیرعلی‌شیر نوایی و.... تمام این افراد، صرف‌نظر از سابقه سیاسی‌شان، کوشیده‌اند تا در ساخت‌وساز اماکن متبرکه نقش ایفا کنند؛ به همین دلیل در حرم مطهر رضوی می‌توان از هر دوره تاریخی، بنا یا نشانی یافت.

در این نوشتار برآنیم تا به سرگذشت یکی از بنا‌های مشهور حرم امام‌رضا (ع) بپردازیم؛ بنایی بسیار فاخر، جذاب و شاخص که حتما همه شما عزیزان با آن آشنایی دارید و از فضای این مکان، حظ بصری و معنوی برده‌اید؛ صحن نو (آزادی)؛ صحنی با بیش از ۴ هزارو ۱۰۰ مترمربع وسعت که در شرق روضه منوره قرار گرفته است و ایوان طلا و دروازه شرقی آن، مشهور به «باب‌السلام»، از شهرت فراوانی برخوردار است.

صحن نو، پیش از صحن نو

تا ابتدای دوره قاجار، تنها صحن حرم مطهر، صحن عتیق (انقلاب یا سقاخانه امروزی) بود که برخی مورخان، ساخت آن را به دوره تیموری و با مدیریت امیرعلی‌شیر نوایی مربوط می‌دانند. این صحن در دوره صفوی، پس از تخریب منازل، بازار و مدارس ضلع شمالی و غربی آن، به چهاربرابر اندازه اولیه توسعه یافت و سپس، اجرای تزیینات گسترده آن آغاز شد؛ تزییناتی که اجرایش، از زمان آغاز توسعه در دوره شاه‌عباس یکم صفوی (درگذشته به سال ۱۰۳۸ قمری) تا اواخر دوره نادرشاه افشار (مقتول ۱۱۶۰ قمری)، به مدت حدود ۱۲۰ سال (با تبدیل ارقام به سال خورشیدی) ادامه پیدا کرد.

هرچند در دوره قاجار نیز، ضمائمی مانند ساعت و نقاره‌خانه را به این صحن افزودند. در دوران ساخت‌وساز صحن عتیق، مکانی که امروز صحن نو در آن قرار گرفته است، باغی مصفا موسوم به «باغ ایلخانی» بود؛ باغی با درختان مثمر که حاصل آن‌ها، دراختیار زائران حرم رضوی قرار می‌گرفت.

در سال ۱۰۱۷ قمری (۹۸۷ خورشیدی)، برای نخستین‌بار و به دستور شاه‌عباس یکم صفوی، سازه‌ای شاخص را در این باغ ساختند. این سازه، کبوتر‌خانه‌ای به سبک کبوترخانه‌های امروزی اصفهان بود.

در متن سند ساخت این کبوترخانه که امروز در مجموعه مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، آمده است: «هوالفیاض/ برآورد/ عمارت برج کبوترخان که حسب‌الحُکمِ جهان‌مُطاعِ آفتاب‌ارتفاع، در باغ پایین‌پای مبارک ساخته می‌شود، قطر دوازده ذرع مشتمل بر پنج صُفه در دو مرتبه که در هر صفه، طاقی بسته می‌شود و میان برج به طلا کتیبه نوشته شود و قبه بزرگ درمیان بام برج و قبه کوچک در اطراف به گچ تبادکانی و حجره اطراف تخت، تخته برداشته و فرش‌بام خشت تخته کرده شود و بیرون برج در کل تخت نخل کرده و درون برج به کاهگل اندود شود.

از قرار برآورد حاجی‌الحرمین شریفین توفیقْ‌آثاری، حاجی‌صدر معمار... رایج عراق: ۵۱تومان‌و۵/۶۲۶۸دینار، مصالح: ۳۰تومان‌و۵/۴۹۸۷دینار، خشت: ۱۶تومان‌و ۵/۳۷۸۷دینار شامل ۱۶۴هزار قالب... طول و عرض: ۱۸ذرع، ارتفاع: ۱۰ذرع...».

اگر هر ذرع را معادل ۱۰۴ سانتی‌متر بدانیم، می‌توانیم عظمت بنای کبوترخانه باغ ایلخانی را به‌درستی تصور کنیم؛ بنایی با حدود ۱۸ متر و ۷۲ سانتی‌متر قطر و ۱۰ متر و ۴۰ سانتی‌متر ارتفاع که به‌نظر سازه عظیمی بوده است. چنین شهرت دارد که کتیبه این کبوترخانه را علیرضا عباسی بر روی طلا نوشته است.

کبوترخانه باغ ایلخانی، در مکان فعلی صحن نو، تا سال ۱۲۳۳ قمری (۱۱۹۷ خورشیدی)، به مدت ۲۱۰ سال پابرجا بود و کود حاصل از آن که مرغوبیت فراوان داشت، در اراضی و باغات موقوفه آستان قدس رضوی مصرف می‌شد.

آغاز ساخت صحن نو

فتحعلی‌شاه قاجار در سفر سال ۱۱۹۷ خورشیدی خود به مشهد، تصمیم به ساخت صحن جدیدی در حرم رضوی گرفت. نقل است که این تصمیم، با پیشنهاد میرزاابراهیم ناظر، به ذهن شاه قاجار رسید و فتحعلی‌شاه با اختصاص بودجه‌ای معادل ۱۰ هزار تومان طلا، به میرزاموسی فراهانی، وزیر خراسان و متولی وقت آستان قدس رضوی، دستور داد صحن جدید را در محل باغ ایلخانی بنا کند. فرایند طرح نقشه و آغاز اجرای آن، مدتی طول کشید.

حاج‌آقاجان، معمار خراسانی که ظاهرا بازار شمال حرم رضوی به نام او و موقوفه اوست، این مسئولیت مهم را برعهده داشت. برنامه ساخت‌وساز با تخریب کبوترخانه و حجره‌های اطراف باغ که محل کسب بودند، آغاز شد، اما متولیان امر، خیلی زود فهمیدند که ساخت چنین صحن بزرگی، به عمر فتحعلی‌شاه قاجار قد نمی‌دهد.

تا سال ۱۲۲۵ خورشیدی، یعنی ۲۷ سال بعد از آغاز اجرای طرح، ساخت صحن فقط تا مرحله «سفت‌کاری» و سفارش برخی کاشی‌ها و معرق‌ها به استادکاران، پیش رفته بود. بزرگی و پرخرج بودن احداث چنین بنای باشکوهی، درکنار شورش‌های گاه‌به‌گاه که عملا فعالیت‌های عمرانی را تعطیل می‌کرد، نقش مهمی در طولانی شدن مدت ساخت بنا داشت.

توقف عملیات اجرایی

شورش حسن‌خان سالار، پسردایی محمدشاه که حدودا هم‌زمان با اتمام سفت‌کاری صحن نو آغاز شد، فعالیت ساخت‌وساز را به محاق برد و کار را کاملا متوقف کرد. در دوره پنج‌ساله این شورش، حتی آسیب‌هایی به بنای تازه‌ساز صحن رسید.

با وجود سرکوب شورش در سال ۱۲۲۸ خورشیدی، به دست باکفایت امیرکبیر، وضعیت آشفته مالی در ایالت خراسان و البته اوضاع خاص حاکم بر خزانه کشور که اقدام برای آغاز یا اتمام پروژه‌های بزرگ را محدود می‌کرد، باعث شد تکمیل صحن نو، سال‌ها به تعویق بیفتد تااینکه در سال ۱۲۳۹ خورشیدی، حدود یازده سال بعد از سرکوب شورش سالار، بالاخره عضدالملک قزوینی، تولیت وقت آستان قدس، کار تکمیل تزیینات صحن و نصب آن‌ها را آغاز کرد.

با پایان یافتن کار‌های مربوط‌به کاشی و معرق، تا سال ۱۲۵۰ خورشیدی، کار طلا کردن ایوان غربی صحن، ایوانی که به روضه منوره منتهی می‌شد، آغاز شد. این دومین ایوان طلای حرم مطهر بود و، چون ناصرالدین‌شاه، فرمان انجام کار را صادر کرده بود، به «ایوان طلای ناصری» شهرت یافت.

جلوه‌های کم‌نظیر هنری

یکی از آثار مهم هنری موجود در صحن نو، کتیبه‌هایی است که برای ایوان‌ها و با خط بسیار زیبای محمدحسین شهیدی‌مشهدی ساخته شده است. شهیدی‌مشهدی در زمره هنرمندان عالی‌مقام تاریخ مشهد است که شاید تاکنون، چنان که بایدوشاید، نه درباره‌اش تحقیق شده، نه آثار وی به‌درستی شناخته شده است.

طبق گزارش دایره‌المعارف آستان قدس، از او، به‌جز کتیبه‌های متعدد حرم رضوی در صحن عتیق و صحن نو، قرآنی خطی نیز در گنجینه قرآن‌های آستان قدس وجود دارد و به‌نظر می‌رسد فرزند وی نیز، در امور هنر، به‌ویژه هنر زیبای خطاطی، شهره خاص و عام بوده است.

کتیبه‌های شهیدی‌مشهدی، یکی‌دوسال بعد از سرکوب شورش سالار در مشهد، به رشته تحریر درآمده‌اند؛ هرچند که می‌توان با مقایسه تاریخ‌های موجود روی آن‌ها، به این مسئله پی برد که آن مرحوم، برای تکمیل کار، به‌ناچار، ۱۰ سال وقت صرف کرده است و تازه، کتیبه‌ها را مدت‌ها بعد از ساخته شدن، بر روی کار نصب کرده‌اند.

مروری بر حافظه تاریخی «صحن نو»

افزون‌بر نکاتی که برشمردیم، ذکر برخی ویژگی‌های تاریخی صحن‌نو، خالی از لطف نیست. دروازه شمالی این صحن، موسوم به «تلگراف‌خانه»، محل افتتاح یکی از دفاتر قدیمی مخابراتی شهر مشهد، در دوره قاجار بوده است و کاشی‌های داخل ایوان، از منظر هنر کاشی‌سازی، جزو شاخص‌ترین کار‌های دوره قاجار قرار می‌گیرد.

دروازه شرقی صحن که گفتیم به «باب‌السلام» شهرت دارد، از قدیم‌الایام محل توجه علما و عرفای بزرگی است که به قصد زیارت، به حرم رضوی مشرف می‌شدند. این دروازه ازآنجاکه به قسمت پایین‌پای حضرت امام‌رضا (ع) منتهی می‌شود، به‌عنوان مسیر زیارتی انتخاب می‌شد تا بخشی از آداب زیارت که عبارت است از ادب و احترام ویژه به، ولی خدا، رعایت شود.

بیرون از این دروازه و در زاویه شمالی آن، در دهه ۱۳۱۰ شمسی، دومین بنای چهارطبقه شهر مشهد را ساخته بودند که کاربری مسافرخانه و تجاری داشت و مغازه مشهور «حاجی‌لتّه» در طبقه تحتانی این بنا، فروشگاهی شناخته‌شده درمیان مشهدی‌ها بود. حجره‌های داخل صحن نو، تا مدت‌ها به‌صورت اجاره دراختیار اصناف مختلف قرار می‌گرفت که صنف کلاهدوز، مهم‌ترین آن‌ها محسوب می‌شد.

علاوه‌بر این، پشت ایوان جنوبی صحن که در سال ۱۳۳۳ خورشیدی، ساعت مظفری را بر روی آن نصب کردند -ساعتی که ابتدا در صحن عتیق قرار داشت و بعد جایش با ساعت معاون عوض شد- ساختمان آشپزخانه و شربت‌خانه حضرتی، دیواربه‌دیوار حجره مقبره شیخ‌بهایی قرار داشت و اطراف آن، علاوه‌بر مدرسه و بازار، منازل زواری بی‌شماری ساخته بودند که درمیان زائران، از محبوبیت فراوانی برخوردار بود.